/tt_p_344_0001.djvu
Ma??ecka k.
i-
Kilk.X
t???'
???
*
??? 't ?????????V-'
???^:'-
.
-
/tt_p_344_0003.djvu
fl??x., foli, j STf-
-V
Odbitka z J\s 8???10 ???Ziemi" z dnia 15 kwietnia, 1 i 15 maja 1931 r.
MIECZYS??AW MA??ECKI.
KILKA UWAG O GWARZE ORAWSKIEJ.
Oraw a nale??y pod wzgl??dem dialektologicznym do bardzo s??abo zbadanych ziem
polskich. Powa??niejszej p r ^ y o gwarze orawskiej nie posiadamy; artyku?? J. Pol??vki1)
i R. Zawili??skiego2), oba o charakterze przyczynk??w ??? to g????wne pozycje bibljograficzne.
W mym ???Archaizmie podhala??skim??? (Krak??w, 1927) z natury rzeczy po??wi??ci??em O ra ??
wie bardzo ma??o miejsca i jedynie rozdzia?? o granicy dialektycznej podhala??sko-oraw-
skiej zawiera kilka szczeg????owszych danych i o gwarze orawskiej. Dysponuj??c dzi??ki pra??
cy nad ???Atlasem polskich gwar g??ralskich??? nowym materja??em, pragn?? w niniejszym ar??
tykuliku poda?? zwi??z???? charakterystyk?? gwary orawskiej oraz okre??li?? jej stosunek do
s??siednich dialekt??w g??ralskich.
Przed przyst??pieniem do omawiania stosunku gwary orawskiej do czadeckiej, ??y??
wieckiej i podhala??skiej nasuwa si?? pytanie, jak przedstawia si?? granica polsko-s??owacka
na Orawie, to zn.,
o ile s??siedztwo dw??ch tak bliskich j??zyk??w wywar??o wp??yw na jej
charakter. O t?? ?? trzeba z naciskiem zaznaczy??, ??e granica polsko-s??owacka na Orawie
jest niemal w ca??ym swym przebiegu8) bardzo ostra (to zn. niema nigdy w??tpliwo??ci,
czy dan?? wiosk?? nale??y zaliczy?? do j??zykowego obszaru s??owackiego, czy te?? polskiego),
czyli nosi wybitne pi??tno granicy nowszej, wskazuj??cej, ??e ??ywio?? polski zetkn???? si??
tu ze s??owackim w niezbyt odleg??ej przesz??o??ci.
Do osad pod wzgl??dem j??zykowym bezsprzecznie polskich nale??y na Orawie zali??
czy?? nast??puj??ce: Bukowina, Chy??ne, G??od??wka, Harkabuz, Herducka, Jab??onka, Mutne,
Nowo??, Lipnica Dolna, Lipnica G??rna, Orawka, Piekielnik, Podsarnie, Podszkle, Pod??
') Pol??tina v horn?? stolicy oravsk?? (=L is ty filologick?? a paedajogick?? XII, 1885, str* 463???71).
2) Charakter j??zykowo-etniczny ludno??ci polskiej na W??grzech (== Pami??tnik T-wa Tatrza??skiego,
XXXVII, 1920 r.).
3) Jedynie od strony G??od??wki granica ta uleg??a nieznacznemu zatarciu, gdy?? w gwarze tej wioski
wyst??puje szereg s??owacyzm??w gdzieindziej na Orawie niespotykanych.
1
/tt_p_344_0004.djvu
wilk, Pog??ra (Pohora), Rabcza, Rabczyca, Sihelne, Sucha G??ra, Weso??e, Zubrzyca D ol??
na, Zubrzyca G??rna. O przynale??no??ci do j??zykowego obszaru polskiego decyduje ca??y
zesp???? og??lnie polskich cech, z kt??rych wystarczy wymieni??:
1. Zachowanie samog??osek nosowych ?? , ?? w zupe??nej zgodno??ci z j??zykiem lite??
rackim, tak pod wzgl??dem stosunku ?? do ??, jak te?? co do ich warto??ci nosowej; czysta
nosowo???? wyst??puje tylko przed sp????g??oskami szczelinowemi, przed innemi za?? sp????g??os??
kami samog??oska nosowa ro zpada si?? na cz?????? ustn?? i odpowiedni?? sp????g??osk?? nosow??,
np. zwi??zanie, k??sek, g????, g??si, ale grzo??dziel, roncka, piontek, srombek ???s??siek???, g??emboki
i t. d. We wschodniej cz????ci Orawy ?? i e-j -n ulega zw????eniu na e pochylone lub na??
wet y, np. p ???ynta, ??y??, ??y??, lyn, tyn i t. d. Na ko??cu wyrazu samog??oski nosowe trac??
nosowo????, t. j. ?? przechodzi w e, ?? w o, nie mamy wi??c??? z wyj??tkiem narz??dnika 1. poj.
rodz. ??. ???
przej??cia ko??cowego ?? w om. Przyk??ady: jo kopie g??emboko studnie, w idz??
??umno babe, dadzo, zb'yrajo, miondlo ale z babom, s kosom.
2. Pras??ow. grupy or, o l mi??dzy dwoma sp????g??oskami rozwijaj?? si?? na ro , lo
(w s??owackiem ra, la), np. krowa, mr??s, g??owa, ch??op.
3. W po??o??eniu przed sp????g??oskami przednioj??zykowemi twardemi pras??ow. e, ??,
r i l sonantyczne mi??kkie ulegaj?? dyspalatalizacji, t. j. e = 'o, ?? = ???a , r sonant, mi??kkie =
a r , l sonant, mi??k??
kie = e??, np. pco??a,
co??o, niewiasta ???sy??
nowa??? ,
prsisiatka
???prz????lica??? , co rny,
we??na.
4. Utrzyma??
nie r????nicy mi??dzy
ya/wzupe??nej
zgodno??ci z j??zy??
kiem literackim, np.
??i Polacy, b'ytasy
???niebieski??? ,
??yje;
brak zatem na O-
rawie t. zw. archa??
izmu podhala??skie??
go, t. j. wymowy
cisto, sid??o,
z ito
it.d.
5. Palataliza-
cja wszystkich sp??????
g??osek zgodnie z j????
zykiem literackim,
np. dzier-zenie, sia-
d??ij, mielok ???kij
w ??arnach??? , cierli-
ca, kiedy??ik, po-
wiedzio??, g??upiego,
biere i t. d. Ponad??
to dosy?? cz??sty na
Orawie typ: dachi Rye. 1.
Stara g??ralka z Pohory.
Fot. Karol Plicka.
(Wydawn. Matice Slovenskej w Sv, Marcinie Ture).
???dachy???, ??a??cucki,
duchi, ale chytro,
chyboj, uchyl sie,
czyli zmi??kczenie
ch=ch'matucha??
rakter zjawiska
morfologicznego, a
nie fonetycznego
6. Wyst??powa??
nie sp????g??oski g
niemal w tym za??
kresie, jak i w j????
zyku literackim, np.
ig??a, gnotek, groch,
?? niego, ale w nie??
kt??rych wyrazach
trafia si?? pod wp??y??
wem s??owackim ch,
np. chruby, kochut,
chore i t. p.
Polski charakter
gwary orawskiej
podkre??la nadto
d??ugi szereg dia-
lektyzm??w w??a??ci??
wych jedynie gwa??
rom polskim, a nie??
znanych j??zykowe??
mu obszarowi s??o??
wackiemu. Tu na??
le??y:
2
/tt_p_344_0005.djvu
'5-
1. Mazurzenie, czyli wymowa liter sz, ?? , cz , d?? jak s, z , c, dz, np. sytko ???wszyst??
ko??? , zyt, cyr??ice, jezdze.
2. Zw????enie pierwotnie d??ugich samog??osek, a mianowicie d??ugie a , e, o przecho??
dz?? w o, yH'y , u (d??ugie o ??? u i w j??z. liter.), np. woga, chlyf, wy??y?? ???wynie???????, mr??s.
3. Labjalizacja o, np. uoko, uo jym ???8??? .
4. Przej??cie ko??cowego ch w k , ale tylko w kategorjach gramatycznych, np.
w zembak, tyk, do ??ik, widzio??ek, ale dach, groch, miech lub da, ??a??cu, du, zale??nie
od gwary.
5. Utrzymanie wymowy frykatywnego rz, brzmi??cego jako r?? lub rsz, np. prszed??i,
grzebie??. Po r?? lub rsz stale i nie y, np. prszise??, gr??ib.
Zesp???? cech og??lnopolskich oraz polskich dialektycznych (kt??rych ilo???? mo??naby
znacznie pomno??y??) dowodzi w spos??b niezbity, ??e ludno???? wymienionych miejscowo??ci
nale??y do czysto polskiego obszaru j??zykowego, a wi??c o przechodnich czy mieszanych
dialektach polsko-s??owackich, lub te?? o zes??owaczonych Polakach (pod wzgl??dem j??zy??
kowym), nie mo??e by?? na Orawie mowy. Jest rzecz?? ca??kiem zrozumia????, ??e kilkuwie-
kowe s??siedztwo ludno??ci s??owackiej i polskiej pozostawi??o te?? pewne ??lady w j??zyku
i st??d spotykamy na Orawie w s??owackich gwarach polonizmy, a w polskich s??owacyzmy.
Do najbardziej znanych polonizm??w nale??y ko??c??wka om w narz??dniku 1. poj. (typ:
z babom zam. s??owac. z bab ou), kt??ra panuje w gwarach s??owackich w narzeczu na-
miestowskiem1), a w gwarach zn??w polskich, przylegaj??cych do s??owackich, spotykamy
w 1 osobie 1. poj. czasu tera??n. wzorowany na j??z. s??owackim typ: siedzym , p??acym , t??u-
cy m . Najbardziej uderzaj??co wyst??puj?? obustronne wp??ywy w zasobie s??ownikowym i zw??a??
szcza w gwarach polskich mo??na zebra?? leksykalnych s??owacyzm??w poka??n?? wi??zank??.
Granica dialektyczna orawsko-podhala??ska, orawsko-??ywiecka i orawsko-czadecka
biegnie dok??adnie wzd??u?? dawnej politycznej granicy Orawy, co te?? niedwuznacznie,
wskazuje, ??e ludno???? polska zjawi??a si?? na Orawie w niezbyt odleg??ej przesz??o??ci. Od
trzech wymienionych gwar (t. j. podhala??skiej, ??ywieckiej i czadeckiej) wyr????nia si??
Orawa rozwojem ko??cowego ?? na o w bierniku 1. poj. rodz. ??. i 3 os. czasu tera??n.,
gdy?? na Podhalu, w ??ywieckiem i Czadeckiem mamy stale w tych kategorjach om wzgl.
um (por. wy??ej). Typ: o n i kopio g??emb oko stud nie przedstawia najbardziej charaktery??
styczn?? cech?? gwary orawskiej. Ponadto od Podhala r????ni si?? gwara orawska brakiem
tak zw. archaizmu podhala??skiego (por. wy??ej) oraz utrzymaniem wymowy rz frykatyw-
nego, od dialektu za?? ??ywieckiego i czadeckiego brakiem cech ??l??skich, kt??re w tych
ostatnich gwarach dosy?? silnie wyst??puj??. 1 tak mamy na Orawie 1) typ: kozanie, ??nio-
danie, a w ??ywieckiem i Czadeckiem: koza??i, ??nioda??i; 2) typ orawski: s??otkie mlyko,
rany Boskie, ??ywiecko-czadecki: s??otki mlyko, rany Boski', 3) typ orawski: g??upiego, ??yw.-
czadecki g??upigo; 4) typ orawski: ??r??d??o, ??rad??o, ??roda, ??ryb??o, ??yw.-czadecki: zrz??d??o,
zrzad??o, strzoda, strzyb??o.
Wielka wyrazisto???? gwary orawskiej od strony Podhala, ??ywiecczyzny i ziemi
czadeckiej rzuca ciekawe ??wiat??o na pochodzenie osadnik??w orawskich: z tych trzech
przylegaj??cych do Orawy obszar??w nie mogli oni pochodzi??, ale ??? zdaje si?? ??? przyw??dro??
wali z terytorjum, le????cego na p????noc od Podhala (t. zn. na pn. od granicy dialektu
podhala??skiego) i w??a??ciwej ??ywiecczyzny. Poniewa?? jednak rozstrzygni??cie tej kwestji
jest mo??liwe dopiero po szczeg????owej analizie j??zykowej przy bacznem uwzgl??dnieniu
wynik??w bada?? historycznych, dlatego zagadnieniem tem zajm?? si?? obszerniej na innem
miejscu. Poni??ej za????czam opowiadanie o pracy przy obr??bce lnu w trzech r????nych
wsiach orawskich oraz kilka pie??ni ze wsi Nowo??.
') Por.: V. V????n??, Slovensk?? n??re??ia v Orave (=Sborn ??k Matice Slovenskej I, 1923, str. 174).
3
/tt_p_344_0006.djvu
OBR??BKA LNU.
A. Pog??ra (lud. Pochora), opowiada?? J??zef Zosiak, lat 80.
Zaskrudli l) sie i uo??sieje sie i znowu sie poskrudli. Teros kie uro??nie tszeba go
(sc. len) wyple??, a kie za??-uo??re, kie g??ufki uo??rejo na ??im, to go tszeba wybra??; teros
kie go wybiero, to go powi??zajo do uo??ypek 2), teroz-go wezno i uobrafajo na rafie,
teroz-go wezno i zawi??zo na stuchy Pl) i zamoco do mocydla, teros kie sie wymocy, to
go uo??cielo na intake A), teros kie na m??ace pobedzie, to go potym pozb'yrajo i na stuchy
znowu powi??zajo, potym go ususo, potym go ???ot??uko na stolicy, na skale renkom, a ki-
jonkom; potym go uomiendlo w miendlicy, potym go ???otro f cierlicy, potym go uocesajo
na sce??i; kie go ocese, to potym ju s psze??dzie, to dzieli, to chrupse, to jez-zgrzebne, potym
pace??ne, a potym psze??dzie na wusku**), chto na wusku, chto na w??eciono, a na psz????licy
mo ko??dziel. Ten len, jag-uprze??dzie, to zaniesie do knopa6J; knop to wyrobi na war??ta-
cie, a kie to knop wyrobi, potym sie to uw a??i w ??ugu, wypiere, a potym b???y li a potym
syje komu co tszeba.
B Podw ilk, opowiada?? Jan Simrak, lat 58.
Zasieje lyn, potym sie plewie, potym kie u??re, to sie biere, potym sie rafie s tyk
g??uwek, potym sie mocy f potoku, musi sie go wyp??uka??, kie wyp??uce, abo stufa??A),
abo na pokosy k??a??; a potym kie sie dobr??e wyfcasuje, wyb'yli, to sie go zbiere, susy
i t??uce; takie stolice som, biere sie stolica, znowu sie susy i miondli sie na cierlicy,
cese sie na sce??i, k??aki wychodzo uosobno. Potym trsza psz???? na wr??eciono, abo na wusku???);
potym si?? moce na motowid??o, kie sie namoce, to sie mocy i te p*sze??dzionka i ??okcie
sie gotuje, wypiere, wyp??uce, ususy i daje sie do knopa ??). Knop kie wyrobi, to trsza
b???y??i??, gotuje na kotliku i byli; po??yw?? sie wodom i b'yli na m??ace*).
C. Nowo??, opowiada?? Daniel Durciok (Slawik), lat 70.
Naprendzy sie zasieje, pote sie wybiere, pote sie ??obrafie na rafie, pote sie zamocy
do wody do mocyd??a, pote sie wychodzo z wody, a po ziemi sie Po??cieli, pote pobedzie
i dwa ty??nie na ziemi, pote sie pozb'yro, zwi??ze do l???o??ypek 2), pote sie podzieli na cuby
a ususy, pote sie uot??uce takim kilofem, pote si?? miendli miendlicom, pote sie trsze
za?? f cierlicy (w miendlicy jeden pach z wirchu, a dwa ze spotku; f cierlicy trszi pachi
ze spotku, a dwa z wirchu); pote sie cese na sce??i, na takik go??dzikak, pote sie
prsze??dzie na wusku ??), abo na wr??ecionie, pote sie zmoce na p rsze??dzionko na moto-
widie, pote idzie do knopa 6), knop wyrobi na p??utno, p??utno sie pote b???yli prszi zuodzie,
kie sie wyb???yli, to sie syje kosule, a gacief ??oktuse ').
S??owniczek: ???) skrudli?? ??? bronowa??; 2) uo??ypka ??? wym????cony snopek; 3) stucha albo
s??ufa ??? snopek lnu na dole rozczapierzony; 4) m??aka ??? ????ka zw??aszcza mokra; 5) wuzek ??? ko??owro??
tek; 6) knop ??? tkacz; r) ??oktusa ??? lniana p??achta.
PIE??NI Z NOWOC1
(??piewa?? Daniel Durciok, lat 70).
/.Na Nowo??i bywom
3. Wesele, wesele
5.Go??a??ecka nie miut
Do Klina po??yrom
Ma??e weselontko
D??yfce nie jagoda
Bo jo sie tastela
Wydaje mami??ka
Chodzi??byk ku tobie
Siuc/iajka') spod??ywom.
Uostatnie d??yfcontko
Ale nie s??oboda.
2.Na weseluk by??a
4. Tyr??icki, tyr??icki
6. Powiadajo na mnie
Niceg nie u??y??a
Na tyr??ickak syski
Ze jo korchelisko 3)
Topaneckik 1) zdar??a
Lepi kozy taj??cujo
A jo hic nie pije
G??oduk sie namar??a.
Jag nowockie d??yfki.
Len i) to go??a??cysko.
S??owniczek: *) siuchaj ??? parobek, kawaler; 2) ??opanki ??? buciki; 3) korchelisko ??? pijak;
4) len
tylko.