/tt_p_zrp_073_0013.djvu
/'rte
-4??>-
if/i
Dr Zofia Radwa??ska-Paryska
Dokt??r Tytus Cha??ubi??ski jako botanik
Znamienny cech?? lekarzy drugiej po??owy XIX wieku by??o
to, ??e wielu z nich poza swym w??a??ciwym zawodem posiada??o
zainteresowania dodatkowe, uboczne, zajmowa??o si?? jak????
wybrany ga????zi?? sztuki czy nauki, najcz????ciej dziedziny
przyrody. Te zami??owania uboczne cechowa??y r??wnie?? lekarzy
przebywaj??cych stale lub okresowo w Zakopanem. Pasj?? dra
ttUJU. t -
Matlakowskiego bypodhala??ski
;M
budownictwa, dr Janiszewski sporz??dza?? bibliografi?? ta??
trza??sk??, dr Stanis??aw Radzikowski zajmowa?? si?? folklorem
i histori?? g??ralszczyzny, dr Zygmunt Bo??niacki opisa?? mchy
i w??trobowce w Tatrach i Pieninach, i by??a to nawet jego
rozprawa doktorska z 1862 r., ale drukiem nie og??oszona.
Pasj?? dra Tytusa Cha??ubi??skiego by???? przyroda, zw??a??
szcza botanika. Nie by??a to zreszt?? pasja amatorska. Cha??
??ubi??ski, pr??cz studi??w uniwersyteckich lekarskich, s??u??
cha?? wyk??ad??w z botaniki, napisa?? kilka prac z tej dzie-
Wed??ug s????w przyjaciela Cha??ubi??skiego, dra ludwika Natan-
sona, przytoczonych przez prof. Boles??awa Hryniewieckiego
??? ... gdyby w??wczas istnia?? gdzie wydzia?? przyrodniczy
w uniwersytecie krajowym. Cha??ubi??ski z pewno??ci?? nie
by??by wybra?? powo??ania lekarza. Przed innymi poci??ga??y go
nauki przyrodnicze, a g????wnie botanika**.
Ju?? w szkole ??redniej okazywa?? Cha??ubi??ski wielkie
zainteresowanie botanik?? pod wp??ywem wyk??ad??w swego ??wcze??
snego SKSt??SRAiBac nauczyciela, pijara, ks. Walentego Baranow??
skiego.
Zapisawszy si?? do Akademii Medyko-Chirurgicznej w Wil??
dziny oraz zdoby?? tytu?? kandydata
/tt_p_zrp_073_0015.djvu
nie w r. 1838, s??ucha?? wyk??ad??w botanika, Stanis??awa Batys
Gorskiego, znanego w??wczas florysty, i pod jego wp??ywem
zajmowa?? si?? poznawaniem flory okolic Wilna.
Przeni??s??szy si?? w 184?? r. na uniwersytet w Dorpacie,
Cha??ubi??ski studiowa?? dalej botanik?? pod kierunkiem Alek??
sandra Bungego, wybitnego botanika i dra medycyny, ucznia
s??ynnego ledeboura. W Dorpacie w??a??nie uzyska?? Cha??ubi????
ski w 1842 r. stopie?? kandydata nauk przyrodniczych, na??
pisawszy w j??zyku niemieckim dysertacj?? pt. "Historyczny
przegl??d mniema?? o p??ciowo??ci i sposobie zap??adniania si??
ro??lin'*. Bezpo??rednio potem wyjecha?? do Wttrzburga i tam
kontynuowa?? i uko??czy?? studia lekarskie w 1844 r., a na??
st??pnie dalej pracowa?? nad botanik?? u s??ynnego prof.
Augusta Schenka. W 1845 r. napisa?? rozpraw?? *Zur Snt-
wicklungsgeschichte der Spalt??ffnungen" - o szparkach u
ro??lin. Rozprawa ta nie ukaza??a si?? w druku, znaleziono
j?? znacznie p????niej w papierach po Cha??ubi??skim i zaj^??
si?? ni?? pozna??ski botanik, prof. Adam Wodziczko. Wed??ug
niego praca ta nie by??a krokiem naprz??d w historii rozwo??
ju szparek. Ju?? przed Cha??ubi??skim x xancaii wyra??ali na ten
temat inne pogl??dy ??wietni znawcy anatomii ro??lin, jak
Mohl, Nftgeli i inni, a ostatecznie w??a??ciwe wyja??nienie
tego problemu da?? w 1867 r. Polak, Edward Strasburger.
Zreszt?? i w czasie pisania przez Cha??ubi??skiego tej roz??
prawy prof. Schenk zwraca?? mu uwag
^mienionych
naukowiec, jakim by?? Cha??ubi??ski, dlatego w??a??nie pracy
swej nie odda?? do druku. Mia??a ona jednak i cenne nowe
spostrze??enia, rn.in. odkrycie u w??trobowc??w cia??ek oleis??
tych, oraz elajoplastdw w rodzinie Liliowatych. Poniewa??
jednak praca nie zosta??a og??oszona - przepad??o Cha??ubi????
skiemu pierwsze??stwo odkrycia.
powy??ej anatom??w. Jak przypuszcza
'???k' rzetelny
/tt_p_zrp_073_0017.djvu
Pierwsza drukowana praca botaniczna Cha??ubi??skiego
ukaza??a si?? w Bibliotece Warszawskiej w 1843 r. By??a ona
w??a??ciwie przek??adem polskim dysertacji dorpackiej h i s ??
toryczny przegl??d mniemali o p??ciowo??ci i sposobie zap??ad-
niania si?? ro??lin??? . Dysertacja ta rzuca charakterystyczne
??wiat??o na ogromny pracowito????, sumienno???? i erudycj??
anciaaca: pisz??cego. Jednak nadmiar przyd??ugich ??aci??skich
cytat??w staro??ytnych i ??redniowiecznych autor??w czyni t??
prac?? nieco rozwlek??y, ponadto za?? wykazuje ona pewne luki
kt??re jednak - 'wed??ug opinii Hryniewieckiego - nale??y przy
pisa?? raczej kierownikowi pracy, prof. Bungemu, By?? to
przede wszystkim systematyk i to prawie wy????cznie ro??lin
kwiatowych, nie docenia?? wi??c lub nie interesowa?? si??
innymi aspektami botaniki, co oczywi??cie odbi??o si?? i na
uczniu,
W tej??e samej Bibliotece Warszawskiej opublikowa??
Cha??ubi??ski w 1846 r. drug?? sw?? m??odzie??czy prac??, "Rzut
oka na dzieje botaniki i na stosunek jej do innych umie??
j??tno??ci przyrodniczych*. I t?? prac?? znamionuje wielka
pracowito???? i systematyczno????, podobnie jednak, jak w po??
przedniej, odbija si?? i tu wp??yw systematyka Bungego,
cho??by w prawie zupe??nym pomini??ciu dzia??u fizjologii
ro??lin, pomimo niedawnych donios??ych odkry?? z tej dzie??
dziny, jak asymilacja dwutlenku w??gla przez ro??liny po??
siadaj??ce chlorofil, jak zagadnienie tropizm??w i inne.
Z pocz??tkiem 1846 r. Cha??ubi??ski przenosi si?? do
Warszawy. W tym??e 1846 r. zostaje cz??onkiem Kr??lewskiego
Towarzystwa Botanicznego w Ratyzbonie. Pocz??tkowo dora??
bia sobie botanik??, t??umacz??c na polski podr??cznik
s??awnego Adriana de Jussieu, "Wyk??ad pocz??tkA^ botaniki".
x/Utsti??Xr
W t??umaczeniu tyra wprowadzi?? Cha??ubi??skinowe polskie
terminy botaniczne i nowe polskie nazwy ro??lin; cz??????
/tt_p_zrp_073_0019.djvu
-
4-
tych nazw pozosta??a do dzi??.
Najp??odniejszym dla botaniki polskiej jest okres ta??
trza??ski ??ycia Cha??ubi??skiego. W tyra bowiem okresie zain??
teresowawszy si?? mchami tatrza??skimi rozpocz???? on ich ??3S
zbieranie i opracowywanie.
S??ynne wycieczki g??rskie Cha??ubi??skiego by??y zawsze
po??gczone z herboryzowaniem. Za rtKr<5lem Tatr* chadza?? g????
ral z torb??, do kt??rej Cha??ubi??ski sk??ada?? zebrane mchy,
Starannie zapakowane w torebkach i etykietowane wed??ug
najnowszych naukowych przepis??w. Ca??y ten materia?? by??
potem w zimie diagnozowany ze znan?? u Cha??ubi??skiego
systematyczno????i?? i staranno??ci??.
Pierwsze wiadomo??ci o zbiorach swych og??osi?? Cha??u??
bi??ski w III i IV tomie "Pami??tnika Towarzystwa Tatrza????
skiego, w roku 1878 i 1879, podaj??c tam tre??ciwe sprawo??
zdanie ze swych prac i spisy zebranych i oznaczonych ga??
tunk??w z lata 1876 i 1877. W pierwszym ze spis??w poda??
207 gatunk??w, a mi??dzy nimi nieznany dotychczas z Tatr
ca??y rodzaj Dicranum - Yfid??oz??b, oraz kilka gatunk??w rzad??
kich nie tylko dla Tatr, ale nawet dla Alp, jak np. Cono-
stomon boreale, Tetraplodon angustatum i inne.
W drugim spisie by??o 116 gatunk??w, a w??r??d nich
kilka nowych dla Tstr.
Szczeg??lnie dok??adnie zbada?? i opisa?? Cha??ubi??ski dro??
bne mchy wysokog??rskie, po czym opublikowa?? to w pi??knej
monograficznej pracy "Grimmiao Tatrenses" w j??zyku ??aci????
skim. Praca ta wysz??a v; II tomie '???Pami??tnika Fizjograficz??
nego'??? w 1882 r. Do????czone do niej by??o 18 tablic w??asno??
r??cznych rysunk??w autora, ilustruj??cych szczeg????owo budo??
w?? zbadanych mch??w. W rodzinie Grimmiee Cha??ubi??ski wyr??????
ni?? 3 rodzaje: Grimmia o 18 gatunkach, Racomitrium o 9 ga??
tunkach i Geheebia z 1 gatunkiem.
W IV ternie ,}Pami??cnitea Fizjograficznego", v; 1886 r.
/tt_p_zrp_073_0021.djvu
og??osi?? Cha??ubi??ski spi3 wszystkich zebranych w Tatrach
p
tzw. mch<5w li??ciastych, w liczbie 422gatunk??w. Praca ta
by??a zatytu??owana "Enumeratio muscorum frondosorum tatren-
sium hucusque cognitorum" i tak??e napisana po ??acinie, ale
z wymienieniem po polsku stanowisk terenowych z e b r a n y ch
mch??w, W pracy tej pr??cz bada?? samego Cha??ubi??skiego zos??
ta??y uwzgl??dnione wszystkie poprzednie lub r??wnoczesne do??
niesienia bryologiczne innych badaczy, przewa??nie zre3zt??
o charakterze przyczynkarskim, oraz niewielkie spisy ga??
tunk??w, W??r??d n a z w i s k tych badaczy znale??li si?? tacy, jak
Szw e d Wahlenberg, autor pierwszej drukowanej flory Tatr,
Hiacynt ??obarzewski, profesor lwowski, Antoni Rehman, r??w??
nie?? Iwowiak, prof, geografii i botanik, W??gier Hazslinszky,
Niemcy: Ascher3 on, Engler, Kuhn, Limpricht, oraz inni.
Wszystkie ich badania Cha??ubi??ski oceni?? krytycznie,
w????czy?? do swego dzie??a i uzupe??ni?? je wyborn?? mapg Tatr
w skali 1:150 000, na kt??rej oznaczy?? stanowiska, sk??d
by??y zebrane mchy. Widnieje na niej 140 nr??w stanowisk ze
szczyt??w i prze????czy, 48 nr??w staw??w i 8 z dolin. Sam Cha??
??ubi??ski odkry?? 62 gatunki nowe dla flory Tatr.
Ca??y jego zielnik mch??w, u??o??ony systematycznie i
poetykietowany, zosta?? przekazany Muzeum Tatrza??skiemu im.
dra Tytusa Cha??ubi??skiego, gdzie mie??ci si?? dotychczas,
jako jedna z najcenniejszych kolekcji.
Za przyk??adem i podniety Cha??ubi??skiego podj??li bada??
nia mch??w i inni, przede wszystkim za?? jego siostrzeniec,
tak??e dr medycyny, Kazimierz Filipowicz. R??wnie?? dwaj stu??
denci medycyny z uniwersytetu warszawskiego, Franciszek
.B??o??ski i Julian Steinhaus zainteresowali si?? mchami oko??
lic Warszawy. B??o??ski zosta?? p????niej wybitnym specjalist??
bryologiera. Tak??e Stanis??aw Dawid, p????niejszy profesor In??
/tt_p_zrp_073_0023.djvu
stytutu Weterynaryjnego w Dorpacie* opracowa?? rachy okolic
Warszawy i otrzyma?? za t?? prac?? z??oty medal w 1884 r. Mo??
??na by tu wyliczy?? jeszcze wiele nazwisk, tak ??e nie b????
dzie przesad?? nazwanie Cha??ubi??skiego patronem szko??y bry-
olog??w warszawskich.
Wielbicielem Cha??ubi??skiego i kontynuatorem jego ta-
i
trza??skich prac nad mchami by?? prof.Istvan Gyfirffy,w??gier-
aki profesor botaniki w Kolozsvar (dzi?? Cluj), Napisa??
on kilka bardzo serdecznych i pe??nych czci wspomnie?? o
Cha??ubi??skim, w j??zyku w??gierskim i niemieckim.
Prace Cha??ubi??skiego o mchach, dzi??ki temu, ??e by??y
pisane po ??&cinie, zyska??y wielki rozg??os za granicy i cy??
towane s?? po dzi?? dzie?? w??r??d bryolog??w wielu kraj??w,
jako dzie??a klasyczne w tej dziedzinie.
Literatura
ISX&T Cha??ubi??ski T.
-
3878, Spis mch??w zebranych i oznaczo-
vw r. 1876;
nych s wycieczek w T
a
T
o
w
.
Tafcrz., III.
Cha??ubi??ski T.
-
1879, Spis ach??w zebranych i oznaczo??
nych z wycieczek w Tatry w r. 1876 i 1877. Pam Tow.Tatrz. IV.
Cha??ubi??ski T.
-
1882, Grimmieae Tatrenses. Ex autop-
sia descripsit et adumbravit dr T.Ch. ?am. Fizj. II. Tab.
I - XVIII.
Cha??ubi??ski T.
-
1886, Enumeratio muscorum frondoso??
rum Tp tren s??um hucusque cognitorum.?, m . Fi/,j. VI. Tab.I-VIII.
Gy??rffy T.
-
1935, Dr Tytus Cha??ubi??ski. Arch. Hist, i
Fil. Med. XV.
Hryniewiecki R.
-
1955, Tytus Cha??ubi??ski jako botanik.
Ac.3oc.Bot.Pol. XXIV, 2.
Wodziczko A.
-
1925, Nieog??oszona proca botaniczna
dra T. Cha??ubi??skiego. Arch. Hist, i Fil. Med. III.
Wrzosek A.
-
1970, Tytus Cha??ubi??ski. PZWL.