/tt_p_zrp_013_0035.djvu

			/i 
Pogi??ci og??lny na Tatry. Cz??owiek. Zakopane. 
Tatry, jedyne na^ze wysokie g??ry skaliste, oczarowuj??. swym pi??knem. 
Pi??kne s??, gdy dywan ??nie??ny za??cie??a ich szczyty i doliny, gdy wi erzcho??- 
ki g??r iskrzy si?? w promieniach s??o??cai l??ni?? srebrzy??cie przy ksi????ycu. 
Pi??kniejsze mo??e jeszcze s?? w??wczas, gdy wiosna zawita i zbudzi ze snu 
zimowego ??any liliowych krokus??w i goryczek b????kitnych, gdy drzewa owin?? 
si?? w delikatny welon ??wie??o rozp??k??ych listk??w. By?? mo??e, ??e jeszcze pi???? 
kniejsze s?? w ca??ej swej letniej krasie, gdy zieleni?? si?? bujn?? traw??, hal, 
szumi?? w podmuchach burzy odwiecznymi borami ??wierkowymi, wytapia ja z k ie ?? 
lich??w kwietnych czarodziejskie wonie, b??yszczy w porannym s??o??cu brylan?? 
tami rosy na trawie. A mo??e, mo??e - zw??aszcza dla ludzi wra??liwych na gr?? 
barw - najpi??kniejsze s?? Tatry jesieni??., kiedy na ciepino-zielonym tle ??wj . 
k??w whaftowuj?? si?? rdzawym deseniem buki, gra czerwieni?? jarz??bina, ja??nie?? 
j?? wszelkimi odcieniami z??ota modrzewie, osiczyny i jesiony. 
Czerwone Wierchy wtedy s?? naprawd?? rudo-purpurow??. mas??. trawy, a ??????t 
Turnia a?? bije w oczy p??owo-z??ot??. szat??^. Wy sok o u st??j) turni stawy migoc?? 
??usk??. fal w nag??ym powiewie viatru, a niebywa??a przezroczysto???? powietrze 
nadaje ska??om ??w jedyny szafirowo-popielaty ton. 
Jedyne - odwieczne - niezmienne - ci??nie si?? mimowoli okre??lenie. 
A jednak - niezawsze Tatry tak wygl??da??y jak obecnie. Razem z ca????, 
kul?? ziemsk?? i one przechodzi??y r????ne okresy rozwoju, tzw. epoki geologi?? 
czne. 
Okres najdawniejszy, archaA-c z &y , to okres tworzenia si?? ska?? krysta?? 
licznych, do kt??rych nale??y granit, b??d??cy rdzeniem Tatr. -fer??wezas jasaere 
nire-ijy??o*??adnego ??ladu ??ycia na kuli ziemskiej. 
rr 
??e^j.ero-WMkti????*4?? p????niej, powoli, ???ftaoayifcy powstawafvpierwsze formy 
??yciowe. V okresie w??glowym na terenie Tatr* jak i gdzieindziej, ros??y 
olbrzymie kilkunastometrowe paprocie, skrzypy i wid??aki. 
okresie nast???? 
pnym, permskira, powstaj??, piaskowce* pokrywaj??ce p????nocne podn????a Tatr. 
Rozwija si?? na nich porost ??????ty (Rhizocarpon geographicum). 
- 
''ijej?? tysi??ce lat, granitowy wysp?? tatrza??sk??, oblewa morze. W tyra 
okresie wyst??puj?? wapienne cz????ci Tatr. Klimat powoli zaczyna si?? ociepla .., 
Tatry przechodz??, okres klimatu podzwrotnikowego. W morzu oblewaj??cym wysp 
tatrza??sk?? s?? nawet rafy koralowe - i dzi?? jeszcze mo??na 
ogl??da?? ska?? 
mieliny z tego okresu. 
Na ladzie rosn?? migda??y, figi, cynamon i inne po??udniowe ro??liny. 
Po tym morze si?? cofa, Tatry si?? podnoszf, wyg??rowuj??, przechodz?? okres 
fa??dowali i przesuni???? - wreszcie nadchodzi jeden z ostatnich okres??w, 
okres lodowcowy. 
Okres ten ma najwi??ksze znaczenie ela Tatr. Ostre iglice turni, w y ?? 
nios??a dzikoS?? szczyt??w, rw??ce potoki, przepi??kne jezioro - to wszystkc 
zawdzi??czamy lodowcowi. Lodowiec ten 
Tatry, 
str ori??^ 
- 
Ka??da dolin?? tatrza??sk??'zalega?? oddzielny lodowczyk, wszystkie one 
zlewa??y si?? u st??p Tatr w jardem wielki p??aszcz lodowy. Tylko wy??sze szczy?? 
ty, niekt??re p??d. stoki i nieliczne zak??tki by??y woln e od lodu. Z tego to 
okresu pochodzi mn??stwo -o??ci kopalnych, znajdowanych po grotach tatrza???? 
skich i w pok??adach torfu na tzw. borach, czyli bagnach. 
Zwierz??ta, kt??re przyw??drowa??y z p????nocy: 3io??, renifer, nied??wied?? 
jaskiniowy, ??wistak, kozica i inne, domiesza??y si?? do tych, kt??rym uda??o 
si?? przystosowa?? do zimnego klimatu i wytrwa??. Crdy za?? z kolei cofn???? si?? 
lodowiec znowu na p????n oc , ft klimat z??agodnia??, sta?? si?? takim jak dzi??, 
tj. umiarkowanym, to cz?????? zwierz??t wycofa??a si?? z lodowcem, cz?????? wy gin?? ?? 
??a - i ona to st nowi te kopalne resztki - cz?????? za??, jak kozice, ??wi?? 
staki, przystosowa??a si?? i przetrwa??a do dziS. To?? samo sta??o si?? z ro???? 
linami. Przetrwa??y do dzi?? takie gatunki, jak wierzby kar??owate, d??bik 
o??miop??atkowy i inne. 
Lodowiec cofaj??c si??, pozostawi?? po sobie wiele ??lad??w. Przede wszyt*. 
kim s??ynne jeziora, czyli stawy tatrza??skie; zag ??bienia powsta??e z ruo??m 
lodowca wype??nione wod?? z topniej??cego ??niegu i lo.du. 
Mn??stwo potok??w sp??ywa??o w d???? rw??cym nurtem; lodowiec zesuwaj^c sif 
po stromych dnach dolin tworzy?? cz??sto tzw. progi, uskoki skalne, przez 
kt??re dzi?? nierzadko widzimy rzucaj??ce s?? vodospady np. siklawa w Dolinie 
Pi??ciu Staw??w Polskich.
		

/tt_p_zrp_013_0037.djvu

			Jako ostatnie ??lady pozostawi?? lodowiec po sobie wielkie zwa??y gruz??w 
i rumowisk, tzw. moreny, dzi?? ju?? przewa??nie zupe??nie zaros??e, ale wyst???? 
puj??ce jako zamkni??cie 
stawia tatrza??ski6&Q_ i po bokach dolin. 
Wog??le na ca??ym Podtatrzu rozsia?? lodowiec, ust??puj??cf zwa??y kamieni 
i rumowisk, zmniejszaj??c jeszcte bardziej u??ytkowno???? gleby tutejszej, i 
tak ja??owej i bardzo cienk?? /warstw?? pokrywaj??cej skalisty opok??. 
Tak wi??c z ust??pieniem lodowca rozpocz???? si?? okres, trwaj??cy po dzie?? 
dzisiejszy, okres aluwialny. 
. Teraz wi??c mo ??e m y,p m??wi?? o Tatrach, jak wygl??daj?? obecnie. 
Stanowi?? one cz????c po??udniowej granicy Polaki i zarazem najwy??sza 
c z ?? ??6 ca??ych Karpat. Ci??gn?? si?? na przestrzeni 52 km od Prze????czy Zdziar?? 
skiej na wschodzie do Hucia??skiej na zachodzie. Ich szeroko???? si??ga 15 km 
a obszar zajmowany oko??o 700 km kwadratowych. (Dla por??wnania : Alpy maj?? 
1800 kra d??ugo??ci, 900km szeroko??ci, powierzc hni?? oko??o p????tora miliona 
k m kwadratowych, a wi??c przesz??o dwa tysi??ce razy wi??ksze ni?? Tatry). 
Tiry le???? niby skalna wyspa pomi??dzy czterema dolinami: od pn. Podha?? 
le w dorzeczu Dunajca, od pd.wsch. i wsch. Spisz w dorzecza Popradu, od 
pd. Lipt??w w dorzeczu agu i od pn.zach. Orawa w dorzeczu Orawy. 
Dunajec z Popradem p??yn?? do Wis??y imi ?? do ia??tyku, Wag za5 z Oraw?? 
do Dunaju i z nim do Torza Czapnego. 
Z 
Przez Tatry w??a??nie przechodzi wielki europejski dzia?? wodny, dziel??- 
c y zlewisko Ba??tyku od zle- iska Morza Czarnego. Bardzo ciekaw?? i dziwn?? 
rzecz?? jest, ??e dzia?? ten przechodzi nie wzd??u?? grzbietu g??r, jak normal?? 
nie bywa, lecz w poprzek. Poprad zaczynaj??cy si?? po pd. stronie Tatr z je?? 
ziora Popradzkiego, p??ynie nast??pnie w kierunku wsch. i p??n. Orawa zn??w, 
bior??ca ??r??d??a na p??n. od Tatr, p??ynie po tym w kierunku pd. zach. Dzia?? 
??em wodnym jest nie g????wny grzbiet g??rski, lecz drobne wzniesienia ( ok. 
650 m Bory mi??dzy Oraw?? i Podhalem i ok. 900 m Dzia?? Szczyrbski mi??dzy 
Spiszem i Liptowem).* 
 fi 
J 
Jezior,czy]i po g??ralsku staw??w, Tatry licz?? po nad 'rs-etk??. Z tego 
wi??kszo???? po stronie p ?? d . , s??owackiej. Za to najwi??ksze i naj??adniejsze, 
np. Morskie Oko, Wielki Staw z Pi??ciu Polskich, Czarny Staw G??sienicowy 
sq po stronie p??n. polskiej. 
Si??gaj?? one du??ej g????boko??ci: Wielki Staw z Pi??ciu Polskich, najg?????? 
bszy, aa 79 m g????bi i jest zarazem najwi??kszym jeziorem w Tatrach ( ok. 
35 ha). Woda tych staw??w jest niezwykle czysta, cz??sto ulega si?? z??udzeniu 
??e jest b. p??ytko, gdy w istocie jest kilka metr??w wody. Woda ta jest bar?? 
dzo zimne, zar??wno w stawach, jak i potokach. Przeci??tnie liczy ok. 3 - 4 
stopni. Jedno jedyne ??r??d??o, posiadaj??ce temperatur?? ok. 16 stopni - to 
cieplica w Jaszczur??wce. 
??? 
T*f 
Jak ju?? wiemy, jeziora te i potoki sa pochodzenia lodowcowego. Owe 
progi, o kt??rych m??wili??my poprzednio, ??e je utworzy??, obsuwaj??c si??, lo?? 
dowiec, s?? nierzadko terenem sp??ywu prze??licznych wodospad??w, zwanych po 
g??ralsku siklawami Najwi??kszy taki wodospad, to Wielka Siklawa, spadaj??ca 
z Doi. Pi??ciu Staw??w Polskich do Doi. Roztoki. Liczy ona ok. 70 m wysoko???? 
ci. 1 dolnej cz????ci tej??e Doi. Joztoki, obok szosy do Morskiego Oka jest 
ca??y szereg pi??knych wodospad??w, zwanych Wodogrzmotami Mickiewicza, Po 
s??owackiej stronie znany jest mi??dzy innymi wodospd akok w Lol. i??ynicy 
i wodospady w Doi. Zimnej Wody. 
/ 
Z piciem wody g??rskiej, szczeg??lnie w Tatrach granitowych, w Tatrach 
* Wysokich, trzeba by?? ostro??nym, raz dlatego, ??e jest bardzo zimna i mo??e 
u nieprzyzwyczajonych a zgrzanych wywo??a?? nag??e przezi??bienia ??o????akowe, 
p o w t ?? r e / ?? e jest to woda prawie zupe??nie pozbawiona soli mineralnych, a 
wi??c bardzo ??atwo i szyVko dostaj??ca si??^ do krwi - w wi??kszej ilo??ci 
mole wi??c spowodowa?? przem??czenie serca, i tak silnie w g??rach pracuj??cego.
		

/tt_p_zrp_013_0039.djvu

			Wspomnieli??my tu o Tatrach granitowych. Trzeba bowiera zaznaczy??, ??e 
Tatry dziely si?? na trzy cz????ci: Tatry Zachodnie, w nasada 
Ta?? 
try Wysokie, czysto granitowe, i Tatry Bielskie, ?? a o m wapienne. Ten sk??ad 
geologiczny wp??ywa i na wyglyd ich: Tatry Wysokie* granitowe, sy poz??bio- 
nym murem turni i szczyt??w, nawet prze????cze sy przewa??nie sk&lnymi wci???? 
ciami w grzebieniu g??rskim - za?? Tatry }lelskie i Zachodnie posiadajy 
szczyty przewa??nie ??agodne, kopulaste, tak jak i prze????cze poros??e trawy. 
Niemniej stoki ich, zw??aszcza w cz????ci ??rodkowejlswykle 3y bardzo strome, 
urywajy si?? wapiennymi ??cianami i progami, o czyn ka??dy turysta powinien 
pami??ta??, je??li schodzi bez ??cie??ki. 
Tatry Wysokie wznoszy si?? najwy??ej w szczycie Gerlachu do 2663 m. Ta?? 
try Zachodnie w szczycie Bystra do 2850 m, a Tatry Bielskie w szczycie Ha?? 
wra?? do 215*?? m. 
P????nocne stoki Tatr sy strQTisze, tworzy przewa??nie doliny w formie 
kot????w, okryg??awe, o spadsistyqli progach skalnych, po kt??rych cz??sto p??y?? 
ny wodospady. Stoki p??d. sa ??agodniejsze, spadajy d??ugimi dolinami. 
Rodzajem przedmurza gor,po p??n. stronie sy lesiste pag??ry, tzw. regle, 
ciygnyce si?? wzd??u?? p??n. cz????ci atr. 
/ Ska??a tatrza??ska, tak granit, jak i wapie??, pod wp??ywem deszczu* mro?? 
zu, s??o??ca, powietrza, kruszy si??* wietrzeje i osypuje, tworzy?? ogromne, 
nieraz do 400 m wysokie sto??ki spadaj??cego ze ??cian skalnych gruzu i ru ?? 
mowisk. Te rumowiska, gruz, ??wir - razem noszy nazw?? piarg??w. Piargi 
tatraa??skie bywajy bardzo r????ne: czasem drobny ruchomy ??wir, uje??d??aj??cy 
z ??atwo??ciy w d????; czasem du??e potrzaskane bloki, nazywane maliniakami; 
czasem piargi te sy ju?? nawp???? zaros??e ro??linno??ci??, a niekiedy dar?? po ?? 
krywa ca??kowicie piargi, tworzy?? ????czki, cz??sto poros??e kos??wky. 
W Tatrach wapiennych 3>*#:a wykrusza si?? nie tylko w formie piarg??w, 
ale tak??e, pod wp??ywem dry??ycym podziemnych w??d tworzy si?? w skale tej 
liczne i nieraz bardzo obszerne groty. S??ynne sy Groty Bielskie w Tatrach 
Bielskich. W Tatrach Zachodnich zw??aszcza Dolina Ko??cieliska obfituje w ta?? 
kie groty, np. Pisana, z kt??rej wyp??ywa potok, Zb??jnickie Okna, Mylna, Rap- 
tawicka i wiele innych. 
Najbardziej znana i jedna z bli??szych Zakopanego jest grota Dziura 
w Dolince Ku Dziurze i grota w Kopie Mag??ry, nad Doliny Jaworzynki. W gro?? 
tach tych cz??sto si?? znajduje ko??ci zwierzgt z epoki lodowcowej. 
/ W Tatrach niegdy?? by??y r????ne kopalnie. Na poczytku XVI wieku dobywa?? 
no z Ornaku w Tatrach Zachodnich o????w i srebro. W tym samym XVI wieku r???? 
wnie?? pr??bowano dobywa?? z??oto z pod Krywania, ale z??ota tego 
bardzo 
m a ??y procent, a du??e trudno??ci techniczne (ma??e ??y??ki w twardym granicie, 
du??a odleg??o???? od dr??g, wysoko w skale) - i nie op??aca??a si?? produkcja. 
Jako pamiytka z tego czasu zosta??y nazwy: Banie, Podba??ska. 
W ko??cu XVIII wieku dostawano rudy miedzi (tetraedryt, chalkopiryt) 
w Dolinie Ko??cieliskiej, Starorobocia??skiej, Koperszadach - te dwie ostat?? 
nie nazwy tak??e sy pozosta??o??ci?? z tamtych czas??w. 
Wreszcie na poczytku XIX wieku odkryto rud?? ??elazny (hematyt i ??ela- 
ziak brunatny) w Dolinie Tomanowej, pod Mag??ry w Dolinie Jaworzynki, w Do?? 
linie Filipki, na Polanie Rusinowej. Dobywano z odkrywek t?? rud??, ale ??e 
by??y jej niewielkie iloSci, wi??c szybko si?? wyczerpa??y. Nazwa K u??nice u 
wylotu z g??r potoku Bystrej, pozosta??a z tamtych czas??w. Pozosta??o te?? 
w dolnych partjach g??r wiele tzw. dr??^ hawiarskich, prowadz??cych do sta?? 
rych kopalni. 
/ 
Zajmiemy si?? teraz klimatem tatrza??skim. Jest on bardzo specyficzny. 
/ Trtxtbre~go--n??kZWft4 lodowym, cho?? zbli??a si??-^do niego du??-yni- ???waftsffrtHfflt"t a r 
W klimacie tvm wiosna jest bardzo p????na i bardzo nag??a, lato 
do???? ch??odne i obfitujyce w opady, jesie?? s??oneczna, pogodna, ale ch??odna, 
du??e sy zw??aszcza r????nice temperatur dnia i nocy. Zima d??uga, 5 do 6 mie~ 
si??cy, bardzo ??nie??na, ale w przeciwie??stwie do klimatu kontynentalnego 
cieplejsza w g??rach, ni?? ni??ej. Tak e nieraz w zimie w Nowym Targu jest 
du??o zimniej ni?? w Zakopanem, a w Zakopanem zimniej, ni?? na :iali Gysieni- 
cowej. Dzieje si?? to naskutek tzw. inwersji, czyli odwr??cenia warstw po?? 
wietrza. Mianowicie powietrze zimne, ci????sze, sp??ywa ze szczyt??w Bu doli?? 
nom i gromadzi si?? w zakl????ni??ciu doliny podhala??skiej (Dunajec, Nowy 
Targ), ciep??e za?? podnosi si?? 'wy??ej, styd cz??sto na Kasprowym bywa cieplej 
ni?? w Zakopanem. Oczywi??cie dzieje si?? to tylko przy pogodzie bezwietrznej( 
Wiatr miesza warstwy powietrza i zmienia stosunki tmaperatury. 
Charakterystyczny cechy klimatu g??rskiego sy skoki temperatury. Mi???? 
dzy dniem a nocy, r.awet mi??dzy miejscem o??wietlonym a zacienionym sy bar-
		

/tt_p_zrp_013_0041.djvu

			*f* 
41 
dzo du??e r????nice. M o??na si?? opala?? w najlepsze w s??o??cu^pa??dziernikowym, 
gdy r??wnocze??nie w cieniu le??y szron, a ziemia jest zrsrzni??ta. 
Dlatego id??c na wycieczk?? trzeba mie?? zaws ze ciep??y sweter, bo mo??na 
porz??dnie zzi??bn????. 
Te skoki temperatur powoduje nadzwyczajnie czyste powietrze. Dzi??ki 
niemu s??o??ce ??wieci mocniej, intensywniej, tzw. insolacja - nas??onecznie?? 
nie jest du??o silniejsze w g??rach ni?? na dolinach. S??ynne jest przecie?? 
opalanie si?? zim?? w Tatrach. 
Z racji tej w??a??nie czysto??ci powietrza i iep??o pobrane wypromienio- 
wuje szybciej z gruntu, jak tylko s??o??ce przestanie operowa??, st??d ten 
nag??y ch????d w cieniu. 
Ta wielka czysto???? powietrza ma ogromne znaczenie i dla zdrowotno??ci. 
W Tatrach nie ma prawie zupe??nie zarazk??w. Warto si?? przyjrze?? nast??puj???? 
cej tabelce: 
szczyt Montblanc 
w1msze????. 
nie ma wcale drobnoustroj??w 
lodowiec Aletsch 
" 
Z 
Guba????wka 
" 
40 
Jaszczur??wka 
??? 
125 
Krup??wki 
" 
1030 
park Montsouris w Pary??u " 
7600 
ulica Rivoli w Pary:u 
" 
55.000 
Wiadomo teraz, dlaczego si?? zawsze m ?? w i , ??e v?? g??rach jest zdrowe powietrze. 
/ Ale nietyl o dlatego jest ono zdrowe. Na^tej wysoko??ci, na jakiej le???? Ta?? 
try i Zakopane,prawie nie ma wilgoci. Woda nawet na mokrad??ach sp??ywa z po?? 
wo du spadk??w terenu, a para wodna szybko si?? unosi, r??wnie?? dzidki owej 
czysto??ci powietrza. 
Nawet cz??ste d??d??yste dnie nie powoduj?? tej ci????kiej, przykrej wilgo?? 
ci, jak?? si?? odczuwa na dolinach. 
Pi??knym zjawiskiem atmosferycznym w g??rach jest tzw. morze mgie??. S?? 
to mg??y suche, k????bi??ce ,-&i?? nisko nad dolinami (zetkni??cie si?? dw??ch warstv 
powietrza: g??rnej ogrzanej i dolnej zimnej przy zupe??nej ciszy), a ze 
szczyt??w widoczne, nibf prawdziwe sfalowane morze. 
Jeszcze jednym ciekawym zjawiskiem tatrza??skim jest tzw. widmo Bro- 
kenu. Powstaje ono w??wczas, gdy stoj??c na szczycie g??rskim z ty??u mamy 
s??o??ce, a u st??p chmur??, kt??ra stanowi niby rodz -j ekranu. W??wczas sylwet?? 
ka nasza, ogromniefpowi??kszona, ukazuje si$ na chmurze w otoku okr??g??ej 
t??czy. Cz??sto b w 6 i kilka tych k???? t??czowych. (Legenda Brokenu -??mier??). 
Ze zjawisk atmosferycznych nale??y jeszcze wspomnie?? o wietrze halnym, 
typowym wietrze dla wysokich g??r. W Tatrach nazywa si?? on halnym, w Alpach 
"fBhn", w G??rach Skalistych Ameryki P????n. "Chinook". 
Wiatr ten powstaje zawsze, gdy po p??n. stronie Tatr utworzy si?? sil?? 
na depresja barometryczna, obszar ma??ego ci??nienia, a po p??d. przeciwnie 
- 
wy?? barometryczny. W??wczas powietrze d^??y do wyr??wnania ci??nie?? i spada 
ca???? mas?? ze strony p??d. na p????nocn??g Podnosz??c si?? do g??ry po stokach p??d 
ozi??bia si?? i cz????ciowo skrapla - st??d zwykle wa ?? chmur nad g??rani w cza?? 
sie wiatru halnego. Spadaj??c nast??pnie wzd??u?? p??n. zboczy, masy powietrza 
nagrzewaj?? si?? - i stad te gor??ce odmuchy od g??r. 
Wiatr halny mo??e wia?? w ka??dej porze roku, ale g????wnie na wiosn?? i 
jesieni^. Znaczenie jego jest ogromne. Na wiosn?? topi ??nieg du??o pr??dzej, 
ni??by to uczyni??o samo s??o??ce. G??rale m??wi??, ??e "jeden dzie?? halnego war- 
ce (ie3t wart) pi??tna??cie dni s??o??ca". 
Podnosz??c temperatur?? powietrza przy??piesza rozw??j wiosennej ro??lin?? 
no??ci - w jesieni zn??w przy??piesza dojrzewanie owsa, j??czmienia, a p?????? 
niej zrywa po??????k??e li??cie z drzew, chroni??c tym od po??amania ga????zie przy 
wczesn ych ci????kich opadach ??nie??nych. 
Wiosenny halny wiatr powoduje te?? w g??rach liczne lawiny ??nie??ne - ob?? 
suwanie si?? olbrzymich mas ??niegowych ze zboczy g??rskich w d????. 
Si??a wiatru halnego i szybko???? ^gest ogromna. Porywisto???? za?? podmu?? 
ch??w powoduje cz??ste wy??amywanie drzew, zrywanie dach??w, zwalanie p??ot??w 
itd. Wiat r halny wi??c odgrywa du???? rol?? i dodatni?? i ujemn?? w gospodarce 
ludzkiej na terenie Tatr i Zakopanego. 
M??wi??c o gospodarce ludzkiej zastan??wmy si??, od jak dawna gospodarka 
owa istnieje. 
Je??li idzie o czasy najdawniejsze, okres polodowcowy, to trudno po?? 
wiedzie?? co?? p/ewnego. S?? ??lady i ko??ci cz??owieka z epoki ka dennej w oko?? 
licy Tatr, ale w samych Tatrach poszukiwania dot??d nie da??y nic pewnego. 
/
		

/tt_p_zrp_013_0043.djvu

			Tak samo z okresu rzymskiego, a nawet z przedhistorycznych s??owii??- 
skich czas??w s?? ??lady i zabytki jedynie pod Tatrami. Pierwsze historyczne 
dane po polskiej stronie mam y z wieku XII z r????nych nada?? ksi??????cych. 
Sana nazwa Tatry znana jest ju?? w wieku X. Po tym, oko??o wieku XIII 
pojawiaj?? si?? pierwsi osadnicy na Podhalu - powstaje Lud??mierz, I??owy Targ. 
Wiek XIV zaznaczy?? si?? pobytem Vo??oeh??w, tj. pasterzy rumu??skich, kt??rzy 
si?? zajmowali pasterstwem w Tatrach. Pozosta??y po nich nazwy miejscowe: 
Wo??oszyn, Kiczora, Mag??ra i r????ne nazwy pasterskie (wa??ach - pasterz). 
Spisz, Lipt??w i Orawa przechodzi??y na zmian?? z r??k pi lskich w w??gier?? 
skie, Podhale za?? zostaje kr??lewszczyzn??. 
- 
st??d g??rale nie znali nigdy 
pa??szczyzny, byli wolni - kr??lewscy nie pa??scy. 
Za czas??w .3atorego powstaj??, osady Zakopane, Chocho????w, Bia??y Dunajec 
(1578 rok). 
W wieku XVI zaczynaj?? w Tatry ??ci??ga?? g??rnicy na wiadomo???? o srebrze, 
z??ocie i o??owiu. R??wnie?? bogactwa le??ne: drzewo, zwierzyna ~ sprowadzaj?? 
ludzi. W gruncie rzeczy jednak walka o byt okasuje si?? tutaj trudna, zie?? 
mia jest ja??owa i ci????ka do uprawy, kruszc??w ma??o i wyczerpuj??, si?? - w 
Tatrach zaczyna si?? rozwija?? zb??jnietwo. Znany jest s??awny herszt zb??jni?? 
k??w, Janosik, - wcielenie dzielno??ci i zuchowato??ci. 
W wieku XVII g??rale bior?? udzia?? w rucha#ch powsta??czych pod Kostki 
Napierskiego, a po tyra w walkach ze Szwedami. 
W ko??cu wieku XVIII Austria zajmuje Podhale i S??deczyzn??, po tyra 
Spisz - wreszcie nast??puje rozbi??r Polski* W tym okresie w Tatrach 
przebywaj?? konfederaci barscy, cz??sto po dzi?? dzie?? wspominani przez 
g??rali. 
W powstaniu Ko??ciuszkowskim g??rale bior?? czynny udzia??, a po ostatnim 
rozbiorze, gdy Austria zarz??dza pob??r do wojska - odnawia si?? z ca???? si???? 
zb??jnictwo, jako reakcja na odebranie swobody wolnemu ludowi g??ralskiemu. 
Ostatnim ruchem wolno??ciowym przeciw Austrii by??o jjowstanie Chocho?? 
??owskie w 16546 roku. 
Dzi?? to ju?? wszystko nale??y do historii. G??rale zajmuj?? si??, pomimo 
trudnej uprawy, rolnictwem, a w okresie letnim tak??e pasterstwem w g??rach, 
nieliczni przewodnikuj??. 
Samo Zakopane, najbli??sza Tatr miejscowo????, owsta??o, jak g??osi le?? 
genda, w nast??puj??cy spos??b: Pewien osadnik poszukiwa?? dogodnego miejsca 
na osiedla. Dotar?? a?? pod Tatry i na pd. stoku Guba????wki na polanie, kt??ra 
mu si?? wyda??a.s??oneczn?? i os??oni??ty od wiatr??w, zakopa?? na pr??bo kilkana?? 
??cie ziarn zbo??a. Zbo??e to pi??knie wzesz??o - przeto osadnik zbudowa?? sobie 
dom, po czym poma??u po- sta??a osada nazwana Zakopanem. Miejsce to, w kt??rym 
??w pierwszy mieszkaniec m i a?? zakopa?? ziarna, po dzi?? dzie?? g??rale nazywaj?? 
Zakopiskiem. 
Ten legendarny za??o??yciel Zakopanego nosi?? pono?? pasiaste odzienie, 
od kt??rego nazwano go G??sienic??. Tak wi??c r??d G??sienie ??w m a by?? najstarszy 
pod Tatrami, najhonorniejszy, jak m??wi?? g??rale. 
Jak tam by??o, tak by??o, do^??, >e ju?? za Batorego istnieje przywilej 
osadniczy d& nowej osady, bez wymienienia nazwy. Pierwszy raz dopiero w 
16"0 roku jest wzmiankowana nazwa Zakopanego. 
P??rozbiorach Polski rz??d austriacki sprzeda?? dobra zakopia??skie. Prze* 
sz??y one z czasem w rece Prusak??w, kt??rzy ws??awili si?? zupe??nym zniszcze?? 
niem las??w zakopia??skich i wog??le fataIn?? gospodark??. 
Dopiero w r. 1889 W?? a d . Zamoyski naby?? z licytacji dobra zakopia??skie, 
zaprowadzi?? porz??dek, usun???? zniszczenia, i w r. 1924 ofiarowa?? na w??asno???? 
narodowi polskiemu, jako fundacj?? K??rnick?? - tereny na P a rk Narodowy. 
Zakopane a?? do po??owy XIX wieku by??o zapad???? wioszczyn??, bez dr??g, ko ?? 
lei i cywilizacji. Dopiero po 1850 r. zaczjmaj?? tu przyje??d??a?? letnicy, 
a od 1873 znany lekarz, dr. Tytus Cha??ubi??ski zaczyna propagowa?? Zakopane. 
Prawie r??wnocze??nie powstaje Towarzystwo Tatrza??skie, kt??re dba o najkonie?? 
czniejsze wygody przyjezdnych, m.in. zaprowadza pierwsze o??wietlenie ulic, 
znaczy ??cie??ki w g??rach, buduje schroniska, organizuje przewodnik??w po 
Tatrach itd. W 1899 roku doprowadzona zostaje kolej z Chab??wki do Zakopa?? 
nego i odt??d zaczyna si?? w??a??ciwy rozrost Zakopanego w charakterze uzdro?? 
wiska, jakim jest dzisiaj.
		

/tt_p_zrp_013_0045.djvu

			Pogl??d og??lny na Tatry. Cz??owiek. Zakopane. 
Tatry, jedyne nasze wysokie g??ry skaliste, oc za rowu j?? swro pi??knem. 
Pi??kne s??, gdy d w a n ??nie??ny za ??ci????a, ich szczyty i doliny, gdy wierzcho???? 
ki g??r iskrz??, si?? w promieniach s??o??cami l??ni?? srebrzy??cie przy ksi????ycu. 
Pi??kniejsze mo??e .jeszcze s?? w??wczas, gdy wiosna zawita i zbudzi ze snu 
zimowego ??any liliowych krokus??w i goryczek b????kitnych, gdy drzewa owin??, 
si?? w delikatny welon ??wie??o rozp??k??ych listk??w. By?? mo??e, ??e jeszcze pi???? 
kniejsze s?? w ca??ej swej letniej krasie, ;dy zieleni?? si?? bujn?? traw??, hal, 
szumi?? w podmuchach burzy odwiecznymi borami ??wierkowymi, wytapiaj??, z kie?? 
lich??w kwietnych czarodziejskie wonie, b??yszcz??, w porannym s??o??cu brylan?? 
tami rosy na trawie. A mo??e, mo??e - zw??aszcza dla ludzi wra??liwych na gr?? 
barw - najpi??kniejsze s?? Tatry jesieni??, kiedy na ciemno-zielonym tle ??wier 
k??w whaftowuj?? si?? rdzawym deseniem buki, gra czerwieni?? jarz??bina, ja??nie?? 
j?? wszelkimi odcieniami z??ota modrzewie, osiczyny i jesiony. 
Czerwone Wierchy wtedy s?? naprawd?? rud o-purpur ow??. mas??. trawy, a ??????ta 
Turnia a?? bije w oczy p??owo-z??otf. szat??. Wysoko u st??p turni stawy migoc?? 
??usk??, fal w nag??ym powiewie wiatru, a niebywa??a, przezroczysto???? powietrza 
nadaje ska??om ??w jedyny szafirowo-popielaty ton. 
Jedyne - odwieczne - niezmienne - ci??nie si?? rnimowoli okre??lenie 
A jednak - niezawsze Tatry tak wygl??da??y jak obecnie. Razem z ca???? 
kula ziemska i one przechodzi??y r????ne okresy rozwoju, tzw. epoki geologi- 
czne. 
Okres najdawniejszy, archaiczny, to okres tworzenia si?? ska?? krysta?? 
licznych, do kt??rych nale??y granit, b??d??cy rdzeniem Tatr. Na??wczas jeszcze 
nie by??o ??adnego ??ladu ??ycia na kuli ziemskiej. 
Dopiero znacznie p????niej, powoli, zacz????y powstawa?? pierwsze formy 
??yciowe. W okresie w ??glo wym na terenie Tatr* jak i gdzieindziej, ros??y 
olbrzymie kilkunastometrowe paprocie, skrzypy i wid??aki. W okresie nast???? 
pnym, permskim, powstaj?? piaskowce, pokrywaj??ce p????nocne podn????a Tatr. 
Rozwija si?? na nich porost ??????ty (Rhizocarpon geographicum). 
Mijaj?? M b p f e lat, granitow??, wysp?? tatrza??sk?? oblewa morze. W tyra 
o k r e s i e wyst??puj?? wapienne cz????ci Tatr. Klimat powoli zaczyna si?? ociepla??. 
Tatry przechodz?? okres klimatu podzwrotnikowego. W morzu oblewaj??cym wysp?? 
tatrza??sk?? s??. nawet rafy koralowe - i dzi?? jeszcze mo??na 
ogl??da?? ska?? 
mieliny z tego okresu. 
Na l??dzie rosn?? migda??y, figi, cynamon i inne po??udniowe ro??liny. 
Po tym morze si?? cofa, Tatry si?? podnosz??, wyg??rowuj??, przechodz??, okres 
fa??dowa?? i przesuni???? - wreszcie nadchodzi jeden z ostatnich okres??w, 
okres lodowcowy. 
Okres ten ma najwi??ksze znaczenie dla Tatr. Ostre iglice turni, w y ?? 
nios??a dziko*???? szczyt??w, rw??ce potoki, przepi??kne jezicraa - to wszystko 
zawdzi??czany lodowcowi. Le4???w4-ee-%en.Tr 'p^??rwey1- 
nie 
Ka??d?? dolin?? tatrza??sk?? zalega?? oddzielny lodowezyk, wszystkie one 
zlewa??y si?? u st??p Tatr w iBfden wielki p??aszcz lodowy. Tylko wy??sze szczy?? 
ty, niekt??re p??d. stoki i nieliczne zak??tki by??y wolne od lodu. Z tego to 
okresu pochodzi mn??stwo ko??ci kopalnych, znajdowanych po grotach tatrza???? 
skich i w pok??adach torfu na tzw. borach, czyli bagnach. 
Zwierz??ta, kt??re przyw??drowa??y z p????nocy: ??o??, renifer, nied??wied?? 
jaskiniowy, ??wistak?, kozice- i inne, domiesza??y si?? do tych, kt??rym uda??o 
si?? przystosowa?? do zimnego klimatu i wytrwa??. Gdy za?? z kolei cofn???? si?? 
lodowiec znowu na p????noc, a klimat z??agodnia??, _sta?? si?? takim jak dzi??, 
tj. umiarkowanym, to cz?????? zwierz??t wycofa??a si?? z lodowcem, cz?????? wygin???? 
??a - i ona to stanowi te kopalne resztki - cz?????? za??, jak kozice, ??wi?? 
staki, przystosowa??a si?? i przetrwa??a do dzi??. To?? samo sta??o si?? z r o???? 
linami .*Przetrwa??y do dzi?? takie gatunki, jak wierzby kar??owate, d??bik 
o??miop??atkowy i inne. 
Lodowiec cofaj??c si??, pozostawi?? po sonie wiele ??lad??w. Przede wszyst?? 
ki m s??ynne jeziora, czyli stawy tatrza??skie: zag '??bienia powsta??e z ruchu 
lodowca wype??nione wod?? z topniej??cego ??niegu i lodu. 
Mn??stwo potok??w sp??ywa??o w d???? rw??cym nurtem; lodowiec zesuwaj??c si?? 
po stromych dnach dolin tworzy?? cz??sto tzw. progi, uskoki skalne, przez 
kt??re dzi?? nierzadko widzimy rzucaj??ce s?? wodospady np. Siklawa w Dolinie 
Pi??ciu Staw??w Polskich.
		

/tt_p_zrp_013_0047.djvu

			??. 
- 
Jako ostatnie ??lady pozostawi?? lodowiec po sobie wielkie zwa??y gruz??w 
i rumowisk, tzw. moreny, dzi?? ju?? przewa??nie zupe??nie zaros??e, ale wyst???? 
puj??ce jako zamkni??cie ka??dego stawu tatrza??skiego i po bokach dolin. 
Wog??le na ca??yi Podtatrzu rozsia?? lodowiec, ust??puj??cf zwa??y kamieni 
i rumowisk, zmniejszaj??c jeszcze bardziej u??ytkowno???? gleby tutejszej, i 
tak ja??owej i bardzo cienk?? warstw?? pokrywaj??cej skalisty opok??. 
Tak wi??c z ust??pieniem lodowca rozpocz???? si?? okres, trwaj??cy po dzie?? 
dzisiejszy, okres aluwialny. 
Teraz wi??c mo??emy,p m??wi?? o Tatrach, jak wygl??daj?? obecnie. 
Stanowi?? one cz????c po??udniowej granicy Polski i zarazem najwy??sz?? 
cz?????? ca??ych Karpat. Ci??gn?? si?? na przestrzeni 52 km od Prze????czy Zdziar?? 
skiej na wschodzie do Hucia??sk??ej na zachodzie. Ich szeroko???? si??ga 15 km 
a obszar zajmowany oko??o 700 km kwadratowych. (Dla por??wnania : Alpy maj?? 
1800 km d??ugo??ci, 900kri szeroko??ci, powierzchni?? oko??o p????tora miliona 
km kwadratowych, a wi??c przesz??o dwa tysi??ce razy wi??ksze ni?? Tatry). 
Tiry le???? niby skalna wyspa pomi??dzy czterema, dolinami: od pn. Podha?? 
le w dorzeczu Dunajca, od pd.wsch. i wsch. Spisz w dorzeczu Popradu, od 
pd. Lipt??w w dorzeczu -'aru i od pn.zach. Orawa, w dorzeczu Orawy. 
Dunajec z Popradem p??yn?? do irisky i m i?? do Ba??tyku, Wag za?? z Oraw?? 
do Dunaju i z nim do 'Torza Czarnego. 
Przez Tatry w??a??nie przechodzi *4.???Vri. europejski dzia?? wodny, dziel??- 
cy zlewisko Ba??tyku od zlewiska Morza Czarnego. Bardzo ciekaw??, i dziwn??, 
rzecz?? jest, ??e dzia?? ten przechodzi nie wzd??u?? grzbietu g??r, jak normal?? 
nie bywa, lecz w poprzek. Poprad zaczynaj??cy si?? po pd. stronie Tatr z je?? 
ziora. Popradzkiego, p??ynie nast??pnie w kierunku wsch. i p??n. Orawa z n ?? w , 
bior??ca ??r??d??a na p??n. od Tatr, p??ynie po tym w kierunku pd. zach. Dzia?? 
??em wodnym jest nie g????wny grzbiet g??rski, lecz drobne wzniesienia ( ok. 
650 m Bory mi??dzy Oraw?? i Podhalem i ok. 900 m Dzia?? Szczyrbski mi??dzy 
Spiszem i Liptowem). 
Tatry wog??le posiadaj?? wyj??tkow?? obfito???? w??d: rzeki, rzeczki, potoki, 
??r??d??a, jeziora, stawy - jest tego ogromne mn??stwo. Ka??da niemal dolin?? 
ka posiada sw??j potoczek, a wi??kszo???? dolin ma i stawy, cz??sto po kilka 
nawet. 
Potoki tatrza??skie zaczynaj?? si?? ze ??r??de??. Specjalny rodzaj tych 
??r??de?? stanowi?? tzw. wywierzyska. S?? to miejsca, w kt??rych podziemny stru?? 
mie?? wody, do???? ju?? du??y, wydostaje si?? gwa??townie na powierzchni?? gruntu 
kilkunastoma, a nawet kilkudziesi??cioma 
obfitymi strugami. W po?? 
bli??u Zakopanego s?? dwa takie wywierzyska: Bystrej na Kalat??wkach i Olczys- 
kie w Bolinie Olozyskiej. To ostatnie wyrzuca przesz??o tysi??c litr??w wody 
na sekund??. 
di 
Jezior,czyli po g??ralsku staw??w, Tatry licz?? -po nad q 
Z tego 
wi??kszo???? po stronie p?? d . , s??owackiej. Za to najwi??ksze i naj??adniejsze, 
np. Morskie Oko, Wielki Staw z Pi??ciu Polskich,- Czarny Staw 
s?? po stronie p??n. polskiej. 
t3 
Si??gaj?? one du??ej g????boko??ci: Wielki Staw z Pi??ciu Polskich, najg?????? 
bszy, ma. 79 m g????bi i jest zarazem najwi??kszym jeziorem w Tatrach ( ok. 
35 ha). Woda. tych staw??w jest niezwykle czysta, cz??sto ulega si?? z??udzeniu^ 
??e jest b. p??ytko, gdy w istocie jest kilka metr??w wody. Woda ta jest bar?? 
dzo zimna, zar??wno w stawach, jak i potokach. Przeci??tnie liczy ok. 3 - 4 
stopni. Jedno jedyne ??r??d??o, posiadaj??ce temperatur?? ok. 16 stopni - to 
cieplica w Jaszczur??wce. 
Jak ju?? wiemy, jeziora te i potoki saepoc!iodzenia lodowcowego. Owe 
progi, o kt??rych m??wili??my poprzednio, ??e je utworzy??, obsuwa.j??c si??, lo?? 
dowiec, s?? nierzadko terenem sp??ywu prze??licznych wodospad??w, zwanych po 
g??ralsku siklawami Najwi??kszy taki wodospad, to Wielka Siklawa, spadaj??ca, 
z Doi. Pi??ciu Staw??w Polskich do Doi. Roztoki. Liczy ona ok. 70 m wysoko???? 
ci. W dolnej cz????ci tej??e Doi. Roztoki, obok szosy do Morskiego Oka jest 
ca??y szereg pi??knych wodospad??w, zwanych Wodogrzmotami lickiewicza. Po 
s??owackiej stronie znany jest mi??dzy innymi wodospd Skok w Doi. M??yniey 
i wodospady w Doi. Zimnej Y/ody. 
Z piciem wody g??r skiej , szczeg??lnie w Tatrach granitowych, w Tatrach 
Wysokich, trzeba by?? ostro??nym, raz dlatego, ??e jest bardzo zi ma i mo??e 
u nieprzyzwyczaionych a zgrzanych wywo??a?? nag??e przezi??bienia ??o????dkowe, 
powt??re, ??e jest to woda. prawie zupe??nie pozbawiona soli mineralnych, a 
wi??c bardzo ??atwo i szyi ko dostaj??ca si??^ do krwi - w wi??kszej ilo??ci 
mo??e wi??c spowodowa?? przem??czenie serca., i tak silnie w g??rach pracuj??cego
		

/tt_p_zrp_013_0049.djvu

			Wspornnieli??my tu o Te trach granitowych. T^zebja bowiera z aznacz y??, ??e 
Tatry dziel?? si?? na trzy cz????ci: Tatry Zachodnie,* i 
. 
' 
ilW'HTWl'fiy, Ta?? 
try Wysokie, czysto granitowe, i Tatry Bielskie, jmmmmr wapienne. Ten sk??ad 
geologiczny wp??ywa i na wygl??d ich: Tatry Wysokie. granitowe, s?? poz??bio- 
nym murem turni i szczyt??w, nawet prze????cze s??. przewa??nie skalnymi wci???? 
ciami w grzebieniu g??rskim - za?? Tatry Bielskie i Zachodnie posiadaj??, 
szczyty przewa??nie ??agodne, kopulaste, tak .jak i prze????cze poros??e traw??. 
Niemniej stoki ich, zw??aszcza w cz????ci ??rodkowejEwykle s?? bardzo strome! 
urywaj??. si?? wapiennymi ??cianami i progami, o czym ka??dy turysta powinien 
pami??ta??, je??li schodzi bez ??cie??ki. 
Tatry Wysokie wznosz?? si?? najwy??ej w szczycie Gerlachu do 2663 m. T a ?? 
try Zachodnie w szczycie Bystra do 2250 m, a Tatry Bielski^w szczycie Ha?? 
wra?? do 215*1 m. 
P????nocne stoki Tatr s?? stromsze, tworz?? przewa??nie doliny w formie 
kot????w, okr??g??awe, o spadzistych progach skalnych, po kt??rych cz??sto p??y?? 
n?? wodospady. Stoki p??d. s?? ??agodniejsze, spadaj?? d??ugimi dolinami. 
Rodzajem przedmurza g??r,po p??n. stronie s?? lesiste pag??ry, tzw. regle, 
ci??gn??ce si?? wzd??u?? p??n. cz????ci Tatr. 
My 
Ska??a tatrza??ska, tak granit, jak i wapie??, pod wp??ywem deszczu, mro- 
f zu, s??o??ca, powietrza, kruszy si??. wietrzeje i osypuje, tworz??c ogromne, 
nieraz do 400 m wysokie sto??ki spadaj??cego ze ??cian skalnych gruzu i ru?? 
mowisk. Te rumowiska, gruz, ??wir - razem nosz??, nazw?? piarg??w. Piargi 
tatraa??skie bywaj?? bardzo r????ne: czasem drobny ruchomy ??wir, uje??d??ajacy 
z ??atwo??ci?? w d????; czasem du??e potrzaskane bloki, nazywane maliniakami; 
czasem piargi te s?? ju?? nawp???? zaros??e ro??linno??ci??, a niekiedy dar?? po?? 
krywa ca??kowicie piargi, tworz??c ????czki, cz??sto poros??e kos??wk??. 
fjr 
W Tatrach wapiennych sk^a wykrusza si?? nie tylko w formie piarg??w, 
/ ale tak??e, pod wp??ywem dr??????cym podziemnych w??d tworz?? si?? w skale tej 
liczne i nieraz bardzo obszerne groty. S??ynne s?? Groty Bielskie w Tatrach 
Bielskich. W Tatrach Zachodnich zw??aszcza Dolina Ko??cieliska obfituje w ta- s 
kie groty, np. Pisana, z kt??rej wyp??ywa potok, Zb??jnickie Okna, Mylna, Rap- 
tawicka i wiele innych. 
Najbardziej znana i jedna z bli??szych Zakopanego jest grota Dziura 
w Dolince Ku Dziurze i grota, w Kopie Mag??ry, nad Dolin?? Jaworzynki. W gro?? 
tach tych cz??sto si?? znajduje ko??ci zwierz??t z epoki lodowcowej. 
/g 
W Tatrach niegdy?? by??y r????ne kopalnie. Na pocz??tku XVI wieku dobywa?? 
no z Ornaku w Tatrach Zachodnich o????w i srebro. W tyra samym XVI wieku r??~ 
* wnie?? pr??bowano dobywa?? z??oto z pod Krywania, ale z??ota tego by??|f' bardzo 
m a ?? y procent, a du??e trudno??ci techniczne (ma??e ??y??ki w twardym granicie, 
du??a odleg??o???? od dr??g, wysoko w skale) - i nie op??aca??a si?? produkcja. 
Jako pami??tka z tego czasu zosta??y nazwy: Banie, Podba??ska, 
; 
W ko??cu XVIII wieku dostawano rudy miedzi (tetraedryt, chalkopiryt) 
w Dolinie Ko??cieliskiej, Starorobocia??skiej, Koperszadach - te dwie ostat?? 
nie nazwy tak??e s?? pozosta??o??ci?? z tamtych czas??w. 
Wreszcie na pocz??tku XIX wieku odkryto rud?? ??elazn?? (hematyt i ??ela- 
ziak brunatny) w Dolinie Tomanowej, pod Mag??r?? w Dolinie Jaworzynki, w Do?? 
linie Filipki, na. Polanie Rusinowej. Dobywano z odkrywek t?? rud??,^ ale ??e 
by??y jej niewielkie ilo??ci, wi??c szybko s i ?? wyczerpa??y. Nazwa. Ku??nice u 
wylotu z g??r potoku Bystrej, pozosta??a z tamtych czas??w. Pozosta??o te?? 
w dolnych partjach g??r wiele tzw. dr????j hawiarskich, prowadz??cych do sta?? 
rych kopalni. 
g 
Zaj miemy si??*tera? klimatem tatrza??skim. Jest on bardzo specyficzny. 
Tntffeo^ go nazwa?? 
'nbliJia 1ag.ig'*Tl'g|",witii^f11;w1 ................. ..... . 
- 
pinr.r firr W klimacie tvra wiosna jest bardzo p????na i bardzo nag??a, lato 
do???? ch??odne i obfituj??ce w opady, jesie?? s??oneczna, pogodna, ale ch??odna, 
du??e s?? zw??aszcza r????nice temperatur dnia i nocy. Zima d??uga, 5 do 6 m i e ?? 
si??cy, bardzo ??nie??na, ale w przeciwie??stwie do klimatu kontynentalnego 
cieplejsza w g??rach, ni?? ni??ej. Tak ;e nieraz w zimie w Nowym Targu jest 
du??o zimniej ni?? w Zakopanem, a w Zakopanem zinniej ni?? na. na li G??sieni?? 
cowej. Dzieje si?? to naskutek tzw. inwersji, czyli odwr??cenia w arstw p o?? 
wietrza. Mianowicie powietrze zimne, ci????sze, sp??ywa ze szczyt??w Su doli?? 
nom i gromadzi si?? w zakl????ni??ciu doliny podhala??skiej (Dunajec, Nowy 
Targ), ciep??e za?? podnosi si?? wy??ej, st??d cz??sto na Kasprowym bywa. cieplej 
ni?? w Zakopanem. Oczywi??cie dzieje si?? to tylko przy pogodzie bezwietrznej. 
Wiatr miesza w arstwy powietrza i zmienia stosunki temperatury. 
Charakterystyczn?? cech?? klimatu g??rskiego s?? skoki temperatury. Mi???? 
dzy dniem a noc??, nawet mi??dzy miejscem o??wietlonym a zacienionym s?? bar-
		

/tt_p_zrp_013_0051.djvu

			Y, 
dzo du??e r????nice. Mo??na si?? opala?? w najlepsze w s??o??cu pa??dziernikowym, 
gdy r??wnocze??nie w cieniu le??y szron, a ziemia jest zrarzni??ta. 
Dlatego id??c na wycieczk?? trzeba mie?? zawsze ciep??y sweter, bo mo??na 
porz??dnie zzi??bn????. 
Te skoki temperatur powoduje nadzwyczajnie czyste powietrze. Dzi??ki 
niemu svo??ce ??wieci mocniej, intensywniej, tzw. insolacja - nas??onecznie?? 
nie jest du??o silniejsze w g??rach ni?? na dolinach. S??ynne jest przecie?? 
opalanie sif zima w Tatrach. 
Z racji tej w??a??nie czysto??ci powietrza riep??o pobrane wypromienio- 
wuje szybciej z gruntu, jak tylko s??once przestanie operowa??, st??d ten 
nag??y ch????d w cieniu. 
Ta wielka czysto???? p wietrz?? ma ogromne znaczenie i dla zdrowotno??ci. 
W Tatrach nie ma prawie zupe??nie zarazk??w. Warto sif przyjrze?? nast??puj?? - 
c r i tabelce: 
szczyt Montblanc Y 
w1msze????. 
nie ma wcale drobnoustroj??w 
lodowiec Aletsch 
" 
- 
2 
Guba????wka 
^ 
" 
40 
Jaszczur??wka 
%qP 
" 
125 
Krup??wki 
o\. 
" 
1030 
park Montsouris w Pary??u " 
7600 
ulica Rivoli w Pary??u 
" 
55.000 
Wiadomo teraz, dlaczego sif zawsze m??wi, ??e w g??rach jest zdrowe powietrze. 
Ale nietyl o dlatego jest ono zdrowe. Najte.j wysoko??ci, na jakiej le????. T a ?? 
try i Zakopane.prawie nie ma wilgoci. Woda nawet na mokrad??ach sp??ywa z p o ?? 
wodu spadk??w terenu, a para w o d n a jszvbko sif unosi, r??wnie?? dzi??ki owej 
czysto??ci powietrza.\ 
Nawet cz??ste d??d??yste dnie nie powoduj??, tej ci????kiej, przykrej wilgo?? 
ci, jak?? si?? odczuwa na dolinach. 
Pi??knym zjawiskiem atmosferycznym w g??rach jest tzw. morze mgie??. S?? 
to rag??y suche, k????bi??ce si?? nisko nad dolinami (zetkni??cie si?? dw??ch warstv> 
powietrza: g??rnej ogrzanej i dolnej zimnej przy zupe??nej ciszy), a ze 
szczyt??w widoczne, nib3r prawdziwe sfalowane morze. 
Jeszcze jednym ciekawym zjawiskiem tatrza??skim jest tzw. widmo Bro- 
kenu. Powstaje ono w??wczas, gdy stoj??c na szczycie g??rskim z ty??u mamy 
s??o??ce, a u st??p chmur??, kt??ra, stanowi niby rodzaj ekranu. W??wczas sylwet?? 
ka nasza, ogromnie powi??kszona, ukazuje si?? na chmurze w otoku okr?? ??ej 
t??czy. Cz??sto b-wa i kilka tych k???? t??czowych. (Legenda Brokenu -??mier??). 
Ze zjawisk atmosferycznych nale??y jeszcze wspomnie?? o wietrze halnym, 
typowym wietrze dla wysokich g??r. ??vT Tatrach nazywa si?? on halnym, w Alpach 
"fOhn", w G??rach Skalistych Ameryki P????n. " chinook" . 
Wiatr ten powstaje zawsze, gdy po p??n. stronie Tatr utworzy si?? sil?? 
na depresja barometryczna, obszar ma??ego ci??nienia, a po p??d. przeciwnie 
- 
wy?? barometryczny. W??wczas powietrze d????y do wyr??wnania ci??nie?? i spada 
ca???? mas?? ze strony p??d. na p????nocn??, Podnosz??c si?? do g??ry po stokach p??d 
ozi??bia si?? i cz????ciowo skrapla - st??d zwykle wa?? chmur nad g??rami w cza?? 
sie wiatru halnego. Spadaj??c nast??pnie wzd??u?? p??n. zboczy, masy powietrza 
nagrzewaj?? si?? - i st^d te gor??ce odmuchy od g??r. 
Wiatr halny mo??e wia?? w ka??dej porze roku, ale g????wnie na wiosn?? i 
jesieni??. Znaczenie jego jest ogromne. Na wiosn?? topi ??nieg du??o pr??dzej, 
ni??by to uczyni??o samo s??o??ce. G??rale m??wi??, ??e "jeden dzie?? halnego war- 
ce (ifist wart) pi??tna??cie dni s??o??ca". 
Podnosz??c temperatur?? powietrza przy??piesza rozw??j wiosennej ro??lin?? 
no??ci - w jesieni zn??w przy??piesza dojrzewanie owsa, j??czmienia, a p?????? 
niej zrywa po??????k??e li??cie z drzew, chroni??c tym od. po??amania ga????zie przjr 
wczesnych ci????kich opadach ??nie??nych. 
Wiosenny halny wiatr powoduje te?? w g??rach liczne lawiny ??nie??ne - ob?? 
suwanie si?? olbrzymich mas ??niegowych ze zboczy g??rskich w d????. 
Si??a wiatru halnego i szybko???? ^.fest ogromna . Porywisto???? za?? podmu?? 
ch??w powoduje cz??ste wy??amywanie drzew, zrywanie dach??w, zwalanie p??ot??w 
itd. Wiatr halny wi??c odgrywa du???? rol?? i dodatni?? i ujemn?? w gospodarce 
ludzkiej na terenie Tatr i Zakopanego. 
M??wi??c o gospodarce ludzkiej zastan??wmy si??, od jak dawna gospodarka 
owa istnieje. 
Je??li idzie o czasy najdawniejsze, okres po.lodoweowy, to trudno p o ?? 
wiedzie?? co?? plewnego. S?? ??lady i ko??ci cz??owieka z ??poKi ka tennej w oko 
licy Tatr, ale w samych Tatrach poszukiwania dot??d nie d a ?:y nic pewnego.
		

/tt_p_zrp_013_0053.djvu

			Tak samo z okresu rzymskiego, a nawet z przedhistorycznych s??owia???? 
skich czas??w s?? ??lady i zabytki jedynie pod Tatrami. Pierwsze historyczne 
dane po polskiej stronie m a m y z wieku XII z r????nych nada?? ksi??????cych. 
Sama nazwa Tatry znana jest ju?? w wieku X. Po tym, oko??o wieku XIII 
pojawiaj?? si?? pierwsi osadnicy na P odhalu - powstaje Lud??mierz, Nowy Targ. 
Wiek X IV zaznaczy?? si?? pobytem Wo??och??w, tj. pasterzy rumu??skich, kt??rzy 
si?? zajmowali pasterstwem w Tatrach. Pozosta??y po nich nazwy miejscowe: 
Wo??oszyn, Kiczora, Mag??ra i r????ne naz wy pasterskie {wa??ach - pasterz). 
Spisz, Lipt??w i Orawa przechodzi??y na zmian?? z r??k pols??dfcch w w??gier?? 
skie, Podhale za?? zostaje kr??lewszczyzn?? - st??d g??rale nie znali nigdy 
pa??szczyzny, byli wolni - kr??lewscy nie pa??scy. 
Za czas??w Batorego powstaj??, osady Zakopane, Chocho????w, Bia??y Dunajec 
(1578 rok). 
V/ wieku XVI zaczynaj?? w Tatry ??ci??ga?? g??rnicy na wiadomo???? o srebrze, 
z??ocie i o??owiu. R??wnie?? bogactwa le??ne: drzewo, zwierzyna - sprowadzaj?? 
ludzi. W gruncie rzeczy jednak walka o byt okaauje si?? tutaj trudna, zie?? 
mia jest ja??owa i ci????ka do uprawy, kruszc??w ma??o i wyczerpuj?? si?? - w 
Tatrach zaczyna si?? rozwija?? zb??jnictwa. Znany jest s??awny herszt zb??jni?? 
k??w, Janosik, - wcielenie dzielno??ci i zuchowato??ci. 
W wieku XVII g??rale bior?? udzia?? w ruchajfch powsta??czych pod Kostki 
Napierskiego, a po-^tfcm w walkach ze Szwedami. 
W ko??cu wieku XvIII Austria zajmuje Podhale i S??deczyzn??, po*"t$m 
Spisz - wreszcie nast??puje rozbi??r Polski. W tym okresie w Tatrach 
przebywaj?? konfederaci barscy, cz??sto po dzi?? dzie?? wspominani przez 
g??rali. 
W powstaniu Ko??ciuszkowskim g??rale, bior?? czynnj/- udzia??, a po ostatnim 
rozbiorze, gdy Austria zarz??dza pob??r do wojska - odnawia si?? z ca???? si????. 
zb??jnictwo, jako reakcja na odebranie swobody wolnemu ludowi g??ralskiemu. 
Ostatnim ruchem wolno????iowym przeciw Austrii by??o powstanie Chocho?? 
??owskie w 1846 roku. 
Dzi?? to ju?? wszystko nale??y do historii. G??rale zajmuj??, si??, pomimo 
trudnej uprawy, rolnictwem, a w okresie letnim tak??e pasterstwem w g??rach, 
nieliczni przewodnikuj??. 
Samo Zakopane, najbli??sza Tatr miejscowo????, owsta??o, jak g??osi le?? 
genda, w nast??puj??cy spos??b: Pewien osadnik poszukiwa?? dogodnego miejsca 
na osiedle. Dotar?? a?? pod Tatry i na. pd. stoku Guba????wki na polanie, kt??ra 
m u si?? wyda??a s??oneczn?? i os??oni??t?? od wiatr??w, zakopa?? na pr??b?? kilkana?? 
??cie ziarn zbo??a. Zbo??e to pi??knie wzesz??o - przeto osadnik zbudowa?? sobie 
dom, po czym poma??u powsta??a osada nazwana Zakopanem. Miejsce to, w kt??rym 
??w pierwszy mieszkaniec m ia?? zakopa?? ziarna, po dzi?? dzie?? g??rale nazywa j??. 
Zakopiskiem. 
Ten legendarny za??o??yciel Zakopanego nosi?? pono?? pasiaste odzienie, 
od kt??rego nazwano go G??sienic??. Tak wi??c r??d G??sienic??w ma by?? najstarszy 
pod Tatrami, najhonorniejszy, jak m??wi??, g??rale. 
Jak tam by??o, tak by??o, do????, ??e ju?? za Batorego istnieje przvwilej 
osadniczy d?? nowej osady, bez wymienienia nazwy. Pierwszy raz dopiero w 
1630 roku jest wzmiankowana nazwa Zakopanego. 
Pcfrozbiorach Polski rz??d austriacki sprzeda?? dobra zakopia??skie. Prze- 
sz??y one z czasem w r??ce Prusak??w, kt??rzy ws??awili si?? zupe??nym zniszcze?? 
niem las??w zakopia??skich i wog??le fataln?? gospodark??. 
Dopiero w r. 1889 W??ad. Zamoyski naby?? z licytacji dobra zakopia??skie, 
zaprowadzi?? porz??dek, usun???? zniszczenia, i w r. 1924 ofiarowa?? na w??asno???? 
narodowi polskiemu, jako fundacj?? K??rnick?? - tereny na. Park Narodowy. 
Zakopane a?? do po??owy XIX wieku by??o zapad???? wioszczyna, bez dr??;^, ko?? 
lei i cywilizacji. Dooiero po 1850 r. zaczynaj?? tu przyje??d??a?? letnicy, 
a od 1873 znany lekarz, dr. Tytus Cha??ubi??ski zaczyna propagowa?? Zakopane. 
Prawie r??wnocze??nie powstaje Towarzystwo Tatrza??skie, kt??re dba o najkonie?? 
czniejsze wygody przyjezdnych, m.in. zaprowadza pierwsze o??wietlenie ulic, 
znaczy ??cie??ki w g??rach, buduje schroniska, organizuje przewodnik??w po 
Tatrach itd. W 1899 roku doprowadzona zostaje kolej z Chab??wki do Zakopa?? 
nego i odt??d zaczyna si?? w??a??ciwy rozrost Zakopanego w charakterze uzdro?? 
wiska, jakim jest dzisiaj.